Nauka i oświata polska po upadku powstania listopadowego
Po upadku powstania listopadowego carat zradykalizował działa łania wobec ludności polskiej. Pozamykano szkoły i instytucje naukowe.
W Królestwie Polskim zlikwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk oraz zamknięto Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wileński (przez dekadę działały jeszcze jego resztki jako szkoły teologiczna i medyczna, zniesione po wykryciu sprzysiężenia Konarskiego) i Liceum Krzemienieckie. Władze austriackie utrzymały język niemiecki jako wykładowy na Uniwersytecie Lwowskim.
Jedynym naukowym ośrodkiem polskim stał się Uniwersytet Krakowski. Niestety, także na uczelni krakowskiej po roku 1846 zaczęto wykładać po niemiecku. W połowie XIX wieku w kraju nie było więc rodzimych, polskich wyższych uczelni.
Namiastką szkół wyższych w Warszawie były kursy prawnicze i medyczne (zamknięte zresztą po 1840 roku), niewielka Szkoła Sztuk Pięknych i Instytut Agronomiczny. Dopiero w 1857 roku utworzono Cesarsko-Królewską Akademię Medyko-Chirurgiczną, a w 1862 roku powołano w jej miejsce Szkołę Główną Warszawską. Po 1850 roku zreorganizowano też Towarzystwo Naukowe Krakowskie, a w Poznaniu założono Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
W okresie międzypowstaniowym część światłych magnatów zaczęła gromadzić zbiory archiwalne i biblioteczne nie chcąc dopuścić, aby uległy one zniszczeniu lub nadmiernemu rozproszeniu. Powstały wówczas biblioteki Ordynacji Krasińskich i Przeździeckich, zbiory Pawlikowskiego w Medyce i Działyńskiego w Kórniku.
Od 1827 roku czynny był Zakład Narodowy im. Ossolińskich, jako instytucja naukowa i wydawnicza. Zakład ufundowany w 1817 roku we Lwowie przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, wzbogacony został w 1823 roku zbiorami muzealnymi Lubomirskich z Przeworska. W latach 1833 - 34 Ossolineum wydało nielegalnie 22 broszury, m.in. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, za co władze austriackie represjonowały Zakład, a jego dyrektora Konstantego Słotwińskiego skazały na 8 lat twierdzy w Kufsteinie.
Wielką zasługę w ratowaniu i zabezpieczaniu polskich druków i rękopisów miała emigracja. 29 kwietnia 1832 roku piętnastu emigrantów założyło w Paryżu Towarzystwo Literackie Polskie. Prezesem Towarzystwa został ks. Adam Czartoryski. Zadaniem organizacji było zbieranie i ogłaszanie materiałów dotyczących Królestwa Polskiego w przeszłości oraz pod rządami Paskiewicza.
W ciągu pierwszych pięciu lat jej istnienia członkowie organizacji ogłosili przeszło 200 artykułów w prasie francuskiej, angielskiej i niemieckiej. W 1836 roku powołano w Towarzystwie Wydział Historyczny z Julianem Ursynem Niemcewiczem na czele, a w 1838 roku Wydział Statystyczny. W 1851 roku Wydział Historyczny przekształcony został w osobne Towarzystwo Historyczne.
W 1854 roku nastąpiło ponowne połączenie Towarzystwa Literackiego i Towarzystwa Historycznego w jedno Towarzystwo Historyczno-Literackie. Prezesem Rady połączonego Towarzystwa został Adam Mickiewicz. Organizacja ta, uznana w 1866 roku przez cesarza Napoleona III za Instytucję Publicznego Użytku, istnieje do dzisiaj. Do dnia dzisiejszego czynna jest także Biblioteka Polska w Paryżu, założona 24 listopada 1838 roku przez grupę emigrantów z Julianem Ursynem Niemcewiczem i Karolem Sienkiewiczem na czele. Placówka ta jest najstarszą i najbogatszą pod względem kolekcji historycznych polską biblioteką na obczyźnie.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
