​Słownik godności, zawodów, rzemiosła i podatków w okresie staropolskim

Alodium

W średniowieczu określenie pełnej własności gruntów, przechodzącej z ojca na syna (odmiennie niż feudum - własność ziemi lenna czyli nadana wasalowi przez seniora). Terminem alodium określano w Polsce też folwark, a więc wolną od świadczeń na rzecz państwa własność gruntową.

Annaty

Jednoroczne wpłaty pieniężne na rzecz Stolicy Apostolskiej, zrazu tylko z beneficjów kościelnych. Od XIV wieku przybrały charakter powszechny, stanowiąc istotny dochód kurii rzymskiej i zarazem poważne obciążenie dla płacących. Mimo oporu kleru i krytyki ze strony pisarzy politycznych (Jan Ostroróg) wysyłali biskupi owe annaty do Rzymu przez cały okres staropolski.

Bachmistrz

Urzędnik górniczy, obok żupnika i podkomorzego krakowskiego, trzeci rangą zwierzchnik salin krakowskich. Zajmował się sprawami technicznymi w kopalniach soli, nadzorował prace poszukiwawcze i zabezpieczające eksploatację pokładów soli w poszczególnych szybach, był przełożonym części robotników salinarnych. Był to urząd ważny i dobrze wynagradzany. Na bachmistrzostwie dopracowało się magnackiego majątku wiele  rodzin, z których najbardziej znana jest rodzina Jordanów z Zakliczyna.

Bartnictwo

Najstarsza forma pszczelarstwa, oparta na hodowli pszczół leśnych, gnieżdżących się w specjalnych dziuplach starych drzew, których zgrupowanie nazywano barciami. Drzewa te były specjalnie znaczone przez właścicieli-bartników. Bartnictwem zajmowali się szeroko Słowianie, wcześnie odnotowały źródła polskie dań miodową, którą pobierali w okresie wczesnofeudalnym i późniejszym od bartników jako podatek w naturze możni świeccy i kościelni. Równie ważne dla nich były daniny w wosku, z którego wyrabiano świece, a także wożono go na zachód Europy. Urządzaniem (czyli dzianiem) barci w dobrach monarszych zajmowali się bartodzieje książęcy. U schyłku średniowiecza powołano do życia odrębną organizację bartników, podporządkowanych starostom bartnym i podlegających sądom bartnym. Status majątkowy i społeczny bartników był wyższy niż kmieci. Byli wolni od szarwarków obciążających ludność wiejską, cieszyli się prawem  łowieckim i swobodą korzystania z płodów leśnych. Wycinanie lasów w związku z zakładaniem nowych osad wiejskich na prawie czynszowym w XIII i XIV wieku ograniczało stan barci w Polsce. Później zmniejszała się ich liczba na skutek dalszej rabunkowej gospodarki leśnej, zwłaszcza dla celów przemysłowych. Procesy te sprawiły, że rozwinęło się pszczelarstwo przy zagrodach wiejskich, tzw. pasiecznictwo. Dominuje ono w pszczelarstwie współczesnym, o barciach mówi już tylko historia.

Bartodzieje

We wczesnym średniowieczu kategoria ludności służebnej (poddanej), której głównym zajęciem było bartnictwo. Była obciążona powinnościami feudalnymi, polegającymi na oddawaniu do komór książęcych określonej ilości miodu i wosku. Umieli budować (dziać) barcie, posługując się żelaznym dłutem, prymitywną drabiną i nożem. Do najważniejszych prac bartniczych należało wiosenne czyszczenie (podmiatanie) barci, jesienne podbieranie miodu, gacenie barci słomą na zimę, a wreszcie łapanie i osadzanie rojów pszczelich.

Bednarstwo

Dział rzemiosł drzewnych, zajmujący się wytwarzaniem beczek i kadzi oraz innych naczyń i pojemników drewnianych. Największe zapotrzebowanie na wyroby bednarskie zgłaszały wielkie miasta, jak: Kraków, Gdańsk, Wrocław, Poznań, Toruń czy Lwów oraz górnicze miasta salinarne (Wieliczka, Bochnia, Bydgoszcz, Drohobycz, Stara Sól), gdzie cechy bednarskie należały do najbardziej rozwiniętych rzemieślniczych organizacji zawodowych. Wyroby bednarskie, które produkowano masowo (jak np. beczki wytwarzane w Bochni w tysiącach sztuk), znajdowały zbyt nie tylko na rynkach krajowych, lecz także za granicą, m.in. w miastach słowackich i węgierskich. Nabywały je kopalnie soli, browary, garbarnie i ludność wsi i miast, gdyż służyły do przewożenia i przechowywania cieczy oraz produktów sypkich.

Bednarze

We wcześniejszym średniowieczu kategoria ludności służebnej, specjalizującej się w produkcji kadzi, beczek, cebrzyków, balii, fasek i innych naczyń klepkowych, wytwarzanych z różnych rodzajów drewna. Ślady po nich zachowały się w nazwach miejscowych typu Bednary, Bednarki, itp. Później osiadali w miastach (stanowiąc grupę rzemieślników cechowych) i we wsiach na prawie czynszowym (zasilając grono rzemieślników wiejskich).

Blech ( blich, bielnik)

Urządzenie do bielenia płótna. W miastach i wsiach specjalizujących się w produkcji płócienniczej było to wydzielone pomieszczenie najczęściej przy młynie wodnym, którego koła wprawiała w ruch stępory (drewniane tłuki) zmiękczające surowe płótno. Czynność tę nazywano blechowaniem (bieleniem) płótna, które poddawano następnie (w celu wygładzenia) maglowaniu. Na blechy ustanowiano w wielu miastach polskich monopol, dostarczający grodom niemałych dochodów, ale zdarzały się też blechy należące do cechów tkackich. W produkcji mniej masowej, na użytek własny, urządzenia te zastępowała nasłoneczniona łąka, na której rozścielone płótna polewano wodą i roztworem popiołu drzewnego oraz kwaśnym mlekiem. Metoda ta przetrwała w wioskach polskich do naszych czasów.

Bobrownicy

Ludność służebna, która pracowała we wczesnym średniowieczu polskim na rzecz dworu panującego. Obowiązkiem bobrowników było strzeżenie gniazd bobrów (żeremi) i odławianie bobrów na potrzeby dworów monarszych. Cenione były zwłaszcza futra bobrowe, ich mięso natomiast jadalne było częściowo (ogon pokryty łuskami uważano za rybę). Niegdyś żyło na ziemiach polskich wiele bobrów, wyginęły jednak w XVII i XVIII wieku Wówczas za najprzedniejsze uznawano bobry litewskie, następnie żyjące na Polesiu, w Puszczy Białowieskiej i na Białorusi. Pozostałością po ludności zajmującej się hodowlą bobrów są dzisiaj nazwy miejscowości typu Bobrowniki.

Burmistrz

W średniowieczu naczelnik (głowa) miasta, wybierany spośród członków rady miejskiej. Urząd burmistrza wykształcił się w miastach Europy zachodniej i z Niemiec został przeniesiony do Polski, gdzie rozpowszechnił się w XIV i XV wieku Kadencja burmistrza trwała rok, podobnie zresztą jak rajców, wójta i ławników. W mniejszych i średnich miastach polskich wybierano czterech rajców, z których każdy pełnił urząd burmistrza przez jeden kwartał w roku. Burmistrz przewodniczył radzie miejskiej, był reprezentantem miasta na zewnątrz, miał też uprawnienia sądowe w ramach jurysdykcji zastrzeżonej dla rady miejskiej; zajmował pierwsze miejsce w ratuszu, kościele, na procesjach i wszystkich zgromadzeniach miejskich. Strzegł pieczęci miejskiej. Na sejmie grodzieńskim w 1558 roku król Zygmunt August uszlachcił burmistrzów i cały magistrat wileński i odtąd Wilno, podobnie jak od dawna Kraków, Warszawa, Lwów i Poznań, wysyłało swoich posłów na sejmy. W świetle przepisów prawa magdeburskiego i dekretów królewskich do obowiązków burmistrza i rajców należało: udawać się codziennie lub w miarę potrzeby na ratusz, zajmować się sprawami publicznymi, rozsądzać spory między ludźmi, opiekować się sierotami, wdowami i ubogimi oraz kalekimi starcami, pilnować, aby nie rosły ponad miarę ceny żywności, przestrzegać w mieście sprawiedliwych miar i wag, powściągać i wykorzeniać gry hazardowe oraz wszelkie przejawy pijaństwa. W XVII wieku urząd burmistrzów zatrzymały tylko miasta małe i średnie, natomiast duże miasta wybierały w ich miejsce prezydentów.

Cechmistrz (starszy cechu)

Stał na jego czele, wybierany dawniej razem z podstarszym, czyli podcechmistrzem na roczną kadencję przez całe zgromadzenie cechowe. Cechy duże, zrzeszające kilkudziesięciu, a nawet kilkuset majstrów - jak np. kowale czy nożownicy krakowscy - wybierały czterech starszych. Cechmistrz prowadził schadzki (zebrania) cechowe, reprezentował cech na zewnątrz, kontrolował pracę w warsztatach i wpływał na wycenę wyrobów rzemieślniczych, rozsądzał spory między majstrami a czeladnikami i uczniami, zawiadywał majątkiem zgromadzenia i pilnował przestrzegania statutów cechowych. Mógł w pierwszej kolejności zatrudniać czeladników w swoim warsztacie, czasem też otrzymywał za pracę w cechu wynagrodzenie pieniężne.

Cegielnictwo

Rzemiosło ceramiczne, wytwarzające cegły konstrukcyjne, dekoracyjne, płytki podłogowe, dachówki. W Polsce rozwijało się od XIII wieku, kiedy pojawiło się ceglane budownictwo murowane (kościoły Dominikanów w Krakowie, Sandomierzu, klasztor Cystersów w Sulejowie). Powstawaniu miast towarzyszył rozwój cegielnictwa, w XIV i XV wieku cegielnicy działali w każdym większym mieście. Cegły formowano ręcznie w drewnianych formach. Z czasem zastosowano tzw. strychulec do wygładzania powierzchni cegły (formujących je rzemieślników nazywano strycharzami). W niektórych cegielniach wypalano także wapno.

Celna komora

Miejsce pobierania cła. Komory sytuowano w średniowieczu przy grodach obronnych, skrzyżowaniach dróg, przeprawach rzecznych, a także w miastach. Dzierżawili je na ogół reprezentanci stanu szlacheckiego, a także kupcy żydowscy, płacący do skarbu królewskiego stałą, zryczałtowaną kwotę.

Ciesielstwo

Rzemiosło zajmujące się budowaniem drewnianych domów, kościołów, ratuszów, młynów i in. budowli, wykonywaniem w budynkach murowanych stropów, więźb dachowych, podłóg, wszelkiego rodzaju ogrodzeń itp. Bliskie stolarstwu, którym majstrowie ciesielscy nierzadko także się zajmowali. Należeli na ogół do cechów zrzeszających rękodzieła drzewne (razem ze stolarzami, kołodziejami i stelmachami, a gdzieniegdzie nawet z murarzami), w nielicznych tylko miastach tworzyli cechy własne. W miastach małych i we wsiach pozostawali poza organizacjami cechowymi. Największe skupiska cieśli dało się w epoce staropolskiej stwierdzić w Gdańsku, Wrocławiu, Warszawie, Toruniu, Krakowie i Lwowie, pojedynczych majstrów ciesielskich miało każde miasteczko i prawie każda wieś.

Cło

Pobierana w imieniu państwa opłata od przywozu, wywozu lub tranzytu towarów przez jego obszar. W dobie wczesnofeudalnej cło identyfikowano z mytem, ściąganym przeważnie od konia i wozu (nie zaś od wartości wiezionego towaru). Dopiero od XIII stulecia zaczęto pobierać cła w większych miastach. Obok miejskich komór celnych funkcjonowały komory cła wodnego, usytuowane w portach rzecznych lub morskich. Zbliżony do ceł charakter miały opłaty targowe pobierane w miastach, również w naturze. Wiele ośrodków miejskich broniło się przed tymi opłatami, uzyskując od monarchów liczne zwolnienia celne.

Czeladnik

Członek czeladzi rękodzielniczej, zatrudnionej w warsztacie majstra. Obok czeladników tworzyli ją także mieszkający również w domu mistrza uczniowie, czyli terminatorzy. Liczba zatrudnionej czeladzi w pracowni rękodzielniczej nie była stała. W okresie pomyślności gospodarczej (łatwego zbytu na określone wyroby) majster zatrudniał nawet kilku czeladników. Zajmowali oni w hierarchii cechowej pozycję wyższą niż uczniowie, ale wyraźnie stali niżej od majstrów. Nie mieli prawa do prowadzenia warsztatu samodzielnie, nie mogli szkolić na swój rachunek uczniów, nie dopuszczano ich do prawa miejskiego, utrudniano nabywanie nieruchomości i zakładanie rodzin. Wszystko to było zastrzeżone dla majstrów. Po wyzwoleniu i uzyskaniu papierów czeladniczych mógł towarzysz podejmować pracę teoretycznie w każdym mieście i nie był przypisany do jakiegokolwiek warsztatu i majstra; musiał jednak pracować w wyuczonym rzemiośle. W praktyce jednak nie miał swobody obierania sobie warsztatu i majstra, gdyż pracę przydzielał mu cech, kierując czeladników poszukujących zatrudnienia w pierwszej kolejności do warsztatów prowadzonych przez wdowy, następnie do pracowni cechmistrzów, a dopiero później według starszeństwa do pozostałych majstrów cechowych. Obowiązkiem czeladnika było odbycie wędrówki, który to wymóg, mimo prób wykupywania się z niego i czasowych likwidacji, przetrwał do XX wieku. Wędrówka trwała kilka lat i po jej upływie, a także odpracowaniu pewnego czasu w warsztacie mistrza w charakterze czeladnika, towarzysz mógł przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Sprawami czeladników w większych miastach zajmowały się związki czeladnicze, organizacje potrzebne zwłaszcza w czasach, kiedy narastały przeszkody w uzyskaniu papierów mistrzowskich i dostępie do cechu. Awans ułatwiony mieli jedynie synowie majstrów, nazywani z tego powodu masełkami.

Czeladź

Określenie służby wiejskiej, zatrudnionej w gospodarstwach pańskich, czasami również we dworze, następnie w gospodarstwach plebańskich, czasem także kmiecych. Do czeladzi zaliczano parobków, dziewczyny zajmujące się inwentarzem żywym, czasami kuchnią, itp. Czeladzią nazywano również pracowników w warsztacie rzemieślniczym, czyli czeladników i uczniów, mieszkających - podobnie jak przeważnie czeladź wiejska - w pomieszczeniach pracodawcy. We wczesnym średniowieczu nazwą czeladź określano również załogi warowni i grodów, czego świadectwem jest nazwa miasta Czeladź na pograniczu ziemi krakowskiej i Śląska.

Czynsz

Forma renty feudalnej, uiszczana właścicielowi ziemi przeważnie (chociaż nie wyłącznie) w pieniądzu. Upowszechnienie się czynszu miało miejsce w związku z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej w XIII i XIV wieku, powiązanej silnie z kolonizacją na prawie niemieckim na wsi oraz powstawaniem miast. Przyjęto stałe terminy wypłaty czynszu (zwykle raz w roku na św. Marcina - 11 listopada). Płacono nadto czynsze z młynów, sadzawek rybnych, browarów, karczem. Czynszami określano również podatki królewskie.

Danina

Forma świadczeń w naturze lub w pieniądzu na rzecz panującego składana przez podległych mu poddanych. Występowała już w okresie plemiennym. W czasach piastowskich system danin został rozbudowany, obejmując rozmaite formy dani, a od XIII wieku ulegając istotnej redukcji na rzecz podatków. Daniny składano corocznie zwykle w naturze. Podstawową i dawną formą daniny było podworowe, płacone od zagrody chłopskiej, czyli od dworu, nazywane także podymnym. Innym rodzajem dani była danina opolna (w postaci krowy lub wołu od opola), następnie danina w miodzie, w skórkach futerkowych i in. Daniny należy odróżniać od różnego rodzaju posług na rzecz panującego, jak stacje, powozy, czyli podwody, przewody, stróże i in.

Dobra martwej ręki

Nieruchomości i użytki rolne i leśne, budynki i in. stanowiące własność instytucji kościelnych, posiadających osobowość prawną (probostwa, biskupstwa, klasztory itd.); później także konta bankowe itp. dobra.

Dziesięcina

Danina składana Kościołowi. Oznaczała początkowo dziesiątą część dochodów panującego, ale już w XI stuleciu obarczono nią całe społeczeństwo. Obejmowała odtąd dziesiątą część plonów, z czego wynika, że ściągano ją tylko z pól uprawnych, z pominięciem odłogów. W XIII wieku utrwaliły się formy dziesięciny snopowej, następnie dziesięciny małdratowej (od wymłóconego ziarna), a wreszcie dziesięciny pieniężnej. Ściągał Kościół też dziesięcinę od konopi, lnu, miodu, rzadziej od ryb. Najbardziej rozpowszechniona (i dochodowa) była dziesięcina snopowa. Niechętnie owe dziesięciny oddawano, powstawały przy tym liczne spory. Toczyły się one do połowy XIX wieku przed sądami duchownymi i świeckimi - aż do zniesienia dziesięcin w okresie uwłaszczenia chłopów.

 Dzierżawa

Umowa pozwalająca dzierżawcy użytkować (za zgodą i za wynagrodzeniem właściciela) cudzą nieruchomość (dobra ziemskie, kopalnie, młyny, karczmy) względnie prawo do ściągania np. ceł, podatków, dziesięcin itp. Umowa określała m.in. czas i warunki dzierżawy. Formą dzierżawy była też spłata pożyczki w postaci czasowego przekazania przez panującego poddanemu dóbr w postaci starostw (niegrodowych) i monopoli skarbowych (pobory, cła). Rosły na tych dzierżawach fortuny, a dobra takie nazywano tenutami, ich zaś czasowych użytkowników - tenutariuszami. Dodajmy tu jeszcze, że terminem dzierżawa określano w czasach wczesnofeudalnych również terytoria państwowe czy też jego części (dzielnice), co przetrwało do dzisiaj w językach ruskich.

Dziesiętnicy

W okresie wczesnofeudalnym grupa ludności zależnej, której geneza nie jest jasna. Wielu uczonych wiąże ją z osadnictwem jenieckim, a nazwa miała oznaczać, że panujący osadzali jeńców na roli w grupach liczących dziesiątki osadników. Jako niewolna ludność książęca przechodzili następnie drogą nadań do dóbr kościelnych lub prywatnych. W miarę upowszechniania się gospodarki czynszowej ta kategoria ludności zanikła.

Flisacy

Trudnili się już we wczesnym średniowieczu w Polsce spławem surowców i produktów rolno-hodowlanych, leśnych i kopalnianych oraz wytworów pracy rzemieślników. Ogromną rolę odegrali w XVI i XVII wieku w spławie zbóż do Gdańska wodami Wisły oraz jej dopływów, a także do innych portów bałtyckich wodami Niemna i Dźwiny. Stanowili na ogół ludność chłopską, lecz nie brakowało flisaków też w miastach, gdzie zrzeszali się w zgromadzenia zawodowe, zwane cechami włóczków (Kraków, Jarosław, Toruń, Gdańsk). Wytworzyli odrębny folklor flisacki, którego relikty dają się obserwować jeszcze do dzisiaj, np. w Ulanowie nad Sanem.

Folusznictwo

Gałąź rzemiosła związana z produkcją sukienniczą. Folowanie oczyszczało sukno z tłuszczów i kleju tkackiego, zgęstszało (spilśniało) tkaninę i nadawało jej puszystość. Pierwsza wiadomość o folusznikach w Polsce pochodzi z 1255 roku, kiedy folowania sukna dokonywano jeszcze nogami, depcząc tkaninę w kadziach i cebrach. Od XIV wieku folowanie odbywało się już za pomocą koła wodnego, wprawiającego w ruch drewniane stępory (tłuki), ubijające sukno umieszczone w specjalnie przygotowanych stępach, wypełnionych gorącym roztworem alkalicznym. Folusznicy należeli do cechów sukienniczych i byli zwykle rzemieślnikami bardzo zamożnymi.

Garbarstwo

Rzemiosło zajmujące się wyprawianiem skór, znane już od czasów przedhistorycznych, kiedy umiano ugniatać skóry w celu oczyszczenia ich przede wszystkim z tłuszczów zwierzęcych, a także z zarostu. W czasach późniejszych usuwano sierść ze skór używając popiołu drzewnego i wapna. Stosowano także garbniki roślinne, przeważnie z kory drzew, z których sporządzano roztwory dla zanurzania w nich skór surowych. Wzrost popytu na skóry futerkowe na zachodzie Europy wywołał w XV i XVI wieku rozwój tego działu wytwórczości. Najbardziej rozwinięte ośrodki garbarskie istniały w Krakowie, gdzie było czynnych 80 - 100 warsztatów, następnie Poznań, Bielsk Podlaski, Przemyśl, a także Gdańsk, Warszawa, Wrocław, Lublin, Lwów, Mohylów. W znacznej części tych miast były czynne garbuzy, czyli młyny do mielenia kory oraz urządzenia folusznicze do sporządzania skór czerwonych, białych i zamszowych.

Górnictwo

Dział przemysłu zajmujący się poszukiwaniem i eksploatacją, a czasem też obróbką wstępną wszelkiego rodzaju kopalin. Znane na ziemiach polskich od czasów najdawniejszych, dostarczało najpierw krzemienia, a później rud metali do produkcji głównie narzędzi pracy. Wydobywano też kamień budowlany i piaski do przetopu w hutach szklanych. W XII i XIII stuleciu rozwinęło się kopalnictwo rud ołowianych w okolicach Sławkowa i Olkusza oraz miedzi w rejonie Chęcin. Odmiennej technologii i organizacji wymagało pozyskiwanie soli, najpierw metodą warzelniczą, a od połowy XIII wieku - od odkrycia soli kamiennej - techniką górniczą.

Grotnicy

Ludność służebna, zajmująca się w X - XIII wieku wykuwaniem na potrzeby panującego grotów do strzał i włóczni. Śladem po niej są osady o nazwie Grotniki.

Grzebieniarstwo

Rzemiosło wytwarzające grzebienie i inne przedmioty (guziki, łyżki, a nawet latarnie) z rogów zwierzęcych. Rozwinęło się na ziemiach polskich jako rzemiosło wiejskie. W późnym średniowieczu pracownie grzebieniarskie istniały też w miastach, a grzebieniarze byli zrzeszani w cechach (Gdańsk, Kraków, Lwów, Poznań).

Handel

Wymiana towarowa towarzyszyła dziejom społeczeństwa ludzkiego od zarania. Nawet w czasach gospodarki naturalnej, kiedy produkcja zaspokajała właściwie tylko potrzeby producenta i nie było co przeznaczać na zbyt, zdarzały się nadwyżki produktów, które wymieniano na inne. Znała handel epoka antyczna, a Fenicjanie utrwalili się w świadomości ogółu jako znakomici kupcy oraz finansiści. Na ziemiach polskich ożywioną wymianę towarową z imperium rzymskim, poświadczają liczne wykopaliska archeologiczne, rozwijał się handel tranzytowy (np. szlak bursztynowy). W okresie piastowskim na dwory panujących i ich urzędników docierali kupcy obcy, dowożący tu drogie tkaniny, pachnidła i precjoza. Świadectwem rozwijania się handlu w Polsce wczesnopiastowskiej był system komór celnych, z których czerpał panujący znaczne dochody. Przynosił je również handel na duże odległości niewolnikami (z krajami arabskimi, Europą zachodnią i z Bizancjum). Przy trasach komunikacyjnych północ-południe Europy rozwinęły się porty nadbałtyckie (Wolin, Kołobrzeg, Gdańsk), przy szlaku wschód-zachód wiele miast (Kraków, Wrocław i in.) nie będących portami morskimi. Uzupełnieniem połączeń lądowych były drogi wodne, a zwłaszcza arterie wiślana i odrzańska. Z upływem czasu instytucją lokalnej wymiany towarowej stawał się targ, skupiający życie gospodarcze niewielkiego obszaru, a także życie polityczne, religijne (odpusty) i kulturalne. Miejscem handlu były wówczas także taberny-karczmy, gdzie odbywały się nie tylko pobory podatków i danin oraz wymiana pieniędzy, lecz także uroczystości chrztów i wesel. Rozwijało się przy nich również rzemiosło. Przeważała ciągle wymiana towar za towar, chociaż wprowadzano do obrotu powoli płacidła w postaci np. skórek wiewiórczych czy też drobnej monety. Tylko handel długodystansowy był obsługiwany przez kupców zawodowych, przygotowanych do przeprowadzania transakcji handlowych oraz podróży ówczesnymi drogami i środkami transportu. W wyniku kolonizacji wsi i miast na prawie czynszowym (niemieckim) pojawiało się coraz więcej towarów i coraz więcej sprzedających i kupujących. Ośrodkami wymiany i produkcji towarowej stawały się miasta z ludnością zajmującą się handlem. Korzystały one z protekcji panujących wyrażającej się w przywilejach targowych i jarmarcznych oraz zwolnieniach celnych, a gdy chodzi o miasta znaczniejsze również w nadaniach prawa składu. Przybywało ludności rękodzielniczej, która nasycała rynek w rozmaite wytwory rzemieślnicze, sprzedawane w większości w kramach, jatkach i ławach, usytuowanych przeważnie w rynku, a także przy pobliskich ulicach. Przeniosła ona na grunt polski system cechowy. Kupców żyjących z handlu spotykamy przeważnie w miastach większych, w średnich i małych ośrodkach miejskich w Polsce kupiectwo było nieliczne, albo go nie było w ogóle. W tych miastach, w których kupców było sporo, powstawały na modłę cechów korporacje kupieckie, nazywane też gildiami. Miasta tworzyły też związki handlowe. Na obszarze Polski działał związek hanzeatycki (Hanza). Ożywienie handlu polskiego nastąpiło w okresie panowania Kazimierza Wielkiego, kiedy poddane reformom gospodarczym i administracyjnym zjednoczone królestwo korzystało z dobrodziejstw pokoju i weszło w fazę intensywnego rozwoju ekonomicznego, wykorzystując centralne położenie w Europie. Było usytuowane na styku ważnych stref gospodarczych: bałtyckiej czyli rolniczo-leśnej, czarnomorskiej czyli stepowo-hodowlanej i karpackiej, charakteryzującej się rozwiniętym górnictwem metali nieżelaznych (miedź, ołów, srebro) oraz soli. Na rozwój handlu polskiego wywarło pozytywny wpływ przyłączenie Rusi Czerwonej, a potem unia polsko-litewska, poszerzająca wydatnie rynek zbytu dla towarów wyprodukowanych w kraju i dowiezionych tu z zachodu Europy, a także zapewniająca dostęp do najrozmaitszych surowców, w tym zwłaszcza futer, miodu i wosku, a także wołów. Zapewnienie sobie dostępu do morza w drugiej ćwierci XV wieku (dzięki zwycięskiej wojnie trzynastoletniej z Zakonem krzyżackim), wpłynęło na ożywienie handlu zbożem, który zdominuje eksport polski już w XVI stuleciu. Handel sprzyjał powstawaniu nowych dróg, wpływał na rozwój środków komunikacji (wozy ciężkie i lżejsze, transport towarów na koniach jucznych itp., a na drogach wodnych tratwy, różnego rodzaju statki), na budowę urządzeń portowych rzecznych i morskich, a w dalszej kolejności na budowę rozmaitych przystani, domów zajednych, wreszcie na powstawanie związków handlowych, zapewniających wzajemną pomoc i informację o bezpieczeństwie na drogach (świadczy o tym np. bogata korespondencja miasta Bardiowa na Słowacji z miastami Polski południowej), wykształcił warstwę kupiecką, złożoną z ludzi otwartych na postęp, wszelkiego rodzaju nowości techniczne i kulturowe. Kupiectwo właśnie było czynnikiem wspomagającym działania w zakresie rozwoju oświaty i szkolnictwa, wywołując w miastach swego rodzaju głód umiejętności nie tylko w zakresie czytania i pisania, lecz także geografii czy języków obcych, a niewątpliwie też polityki, ogarniającej sprawy wewnętrzne i zagraniczne.

Immunitet

W średniowieczu zwolnienie ludzi albo części określonego obszaru od całości lub części świadczeń na rzecz panującego (np. od poborów),a także od jego sądownictwa. Na ziemiach polskich zaczął się immunitet rozpowszechniać w XII wieku w pierwszym rzędzie w dobrach kościelnych, przeważnie w formie immunitetu skarbowego, zwalniającego poddanych od wyszczególnionych w przywileju immunitetowym ciężarów podatkowych. Immunitet sądowy natomiast zwalniał od jurysdykcji książęcej. Nieco później immunitetem były obdarzane dobra rycerskie, a wreszcie rozwój immunitetu wiązał się z powstawaniem na prawie czynszowym (niemieckim) miast i wsi, gdyż każdy przywilej lokacyjny zawierał zwolnienia immunitetowe. Nadania immunitetowe nie pozbawiały panującego prawa do pobierania niektórych podatków oraz do egzekwowania od poddanych obowiązku wojskowego w razie zagrożenia agresją zewnętrzną, a także obowiązku budowy i remontów grodów.

Jadownicy

Ludność służebna trudniąca się wytwarzaniem jadów bojowych, używanych do zatruwania grotów i strzał. Pozostałością po nich są dzisiaj jedynie nazwy miejscowości (Jadowniki).

Jarmark

W średniowieczu najważniejsza, obok targu, forma wolnej wymiany towarowej. Podczas trwania jarmarku prawo książęce zapewniało uczestnikom bezpieczeństwo życia i mienia. Na jarmarkach spotykali się (w wyznaczonym ściśle dniu czy dniach roku) kupcy z odległych terenów (zagranicy lub dalszych dzielnic) z ludźmi uprawiającymi handel lokalny. Rozróżniano więc jarmarki wielkie o znaczeniu europejskim (np. jarmarki szampańskie), jarmarki międzystrefowe, grupujące kupców różnych stref gospodarczych oraz jarmarki regionalne, będące miejscem wymiany towarowej w danej prowincji kraju czy też ziemi. Na ziemiach polskich jarmarki międzystrefowe pojawiły się XIII wieku, ale intensywny ich rozwój przypadł na XV i XVI stulecie. Słynne były wówczas, bo ściągające kupców nawet z Azji, jarmarki jarosławskie (zwłaszcza sierpniowy na święto Matki Boskiej Zielnej), następnie jarmarki lubelskie, grodzieńskie, wileńskie, łowickie, sieradzkie, poznańskie i inne. Przywilej zezwalający na organizowanie jarmarku wystawiać mógł tylko panujący i początkowo zezwolenia jarmarczne były rzadkie. Nie oznaczało to jednak, że lokowane w XIII i XIV wieku miasta polskie były pozbawione jarmarków, gdyż organizowano je w parafiach miejskich w dniach odpustów. W późnym średniowieczu wystawiał panujący liczne przywileje jarmarczne, akceptując na ogół owe terminy odpustów w miejskich kościołach parafialnych, zaś w XVI stuleciu i później ośrodki miejskie zapewniały sobie zezwolenia monarsze do kilku (a nawet kilkunastu) jarmarków w roku, co wynikało z (błędnego zresztą) przekonania, że poprawią one radykalnie sytuację gospodarczą miasta.

Jastrzębnicy

Ludność służebna zobowiązana do hodowli i tresury jastrzębi, wykorzystywanych (obok sokołów) do polowań książęcych. Mało o nich wiadomo, zostali odnotowani zaledwie w jednym dokumencie z XIII wieku, ale świadectwem ich działalności są nazwy miejscowe typu Jastrzębie, Jastrzębiec, Jastrzębniki.

Kaletnictwo

Dział rzemiosła zajmujący się w średniowieczu wytwarzaniem i reperacją rozmaitych toreb, teczek, portmonetek, woreczków skórzanych. Kaletnicy byli więc bliscy miechownikom, produkującym taki sam asortyment wyrobów (miechy, mieszki, futerały, spodnie skórzane, kaftany, rękawice, pasy) i najczęściej pozostawali z nimi w tym samym zgromadzeniu cechowym. Cechy wyłącznie kaletnicze funkcjonowały zwykle tylko w wielkich miastach (Kraków, Wrocław, Toruń, Elbląg, Poznań), zaś samo rzemiosło przetrwało do czasów nam współczesnych.

Kanclerz

W średniowieczu urzędnik (nazywany kanclerzem koronnym) kierujący kancelarią królewską, podlegała mu nadto polityka zagraniczna królestwa. Posiadał zatem uprawnienia większe niż dzisiejszy minister spraw zagranicznych. Zajmował wśród dostojników pierwszą pozycję po królu. Ponieważ pełnienie urzędu kanclerskiego wymagało wykształcenia i doświadczenia, piastowali go zwykle ludzie po studiach i po dłuższym okresie pracy na innych urzędach (państwowych lub kościelnych), przeważnie, chociaż nie wyłącznie, duchowni.

Kmiecie

W XIII i XIV wieku podstawowa warstwa ludności wiejskiej, uznawana za pełnorolną. Byli to chłopi posiadający własne, przynajmniej jednołanowe, gospodarstwo rolno-hodowlane, obciążeni z tego tytułu czynszem na rzecz pana feudalnego, a także pewnymi daninami (przeważnie w ziarnie), w tym również dziesięciną. Uczestniczyli też w samorządzie wiejskim, zwykle w sołtysim sądzie ławniczym. Stanowili warstwę zamożną, włączając się w wymianę towarową z miastami. Z rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej sytuacja gospodarcza i prawna kmieci uległa radykalnemu pogorszeniu, gdyż dotychczasowe czynsze zastępowano pańszczyzną, dochodzącą w XVI wieku do 5 - 6 dni w tygodniu. Uległy wówczas znacznemu zmniejszeniu gospodarstwa kmiece, część kmieci spadła do pozycji zagrodników, a gdzieniegdzie nawet chałupników.

Kobiernictwo

Rękodzielnictwo zajmujące się wytwarzaniem dywanów (kobierców). Nie brakowało ich na ziemiach polskich już w X wieku Później rzemieślnicy tego kunsztu pracowali w miastach oraz na dworach. Wiadomości o cechach kobierniczych są późne, wiadomo jednak, że w XV wieku kobiernictwo cechowe istniało w Sochaczewie, a w XVI i XVII stuleciu w Łomży i Czersku.

Kołodziejstwo

Rzemiosło zajmujące się wyrobem i naprawą kół drewnianych do pojazdów konnych, czasami także wyrobem innych części wozów (tam zwłaszcza, gdzie nie było stelmachów). Kołodzieje zamieszkiwali zarówno we wsiach średniowiecznych, jak też w grodach, a następnie w miastach. Okresem szczególnego rozwoju kołodziejstwa i stelmachostwa był na ziemiach polskich wiek XV i XVI, kiedy wytwórcy wozów tworzyli w większych miastach odrębne od innych zgromadzeń rękodzielników pracujących w drzewie cechy kołodziejów i stelmachów. Najstarsza wiadomość źródłowa dotyczy takiego cechu w Krakowie (1435), niewiele młodsze były zgromadzenia cechowe kołodziejów i stelmachów w Gdańsku, Pułtusku, Toruniu, Wrocławiu i Poznaniu.

Kobylnicy

Ludność służebna zajmująca się hodowlą koni książęcych. Wzmiankują o nich dokumenty z XII i XIII wieku, poświadczają nazwy typu Kobylniki, Kobylany.

Komes

Urzędnik książęcy w okresie Polski wczesnopiastowskiej. Należał do bliskiego otoczenia monarchy, często był stawiany na czele prowincji jako namiestnik władcy na określonym terytorium. Identyfikuje się ich czasami z kasztelanami.

Komornicy

W okresie staropolskim kategoria ludności wiejskiej nie posiadającej nadziałów roli ani własnego domu. Mieszkali kątem w domach innych chłopów, przeważnie kmieci, najmowali się do różnych prac rolno-hodowlanych, zajmowali się również rzemiosłem.

Koniarze

Ludność służebna zajmująca się doglądaniem stadnin i stajni książęcych. Informują o nich dokumenty z XII - XIV wieku, a także znaczna liczba nazw miejscowych typu Koniary, Konary, Koniaków.

Konwisarstwo

Rzemiosło odlewnicze wytwarzające przedmioty przeważnie z cyny, a więc talerze, kubki, tace, łyżki, lichtarze, a także chrzcielnice, krzyżyki i kropielnice oraz (gdzie nie było ludwisarzy) dzwony i dzwonki. Źródła odnotowały to rzemiosło w XIV wieku w Krakowie i Wrocławiu, działały zgromadzenia cechowe konwisarzy (w Krakowie odnotowani w 1404 roku). Na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych ośrodkami konwisarstwa były poza Krakowem i Wrocławiem oraz Gdańskiem jeszcze Toruń, Poznań, Przemyśl, Lwów oraz Lublin i Warszawa.

Korabnicy

Ludność służebna wytwarzająca na potrzeby dworu książęcego korabie, czyli różnego rodzaju łodzie. Wzmiankuje o nich dokument z 1255 roku, śladem ich istnienia w okresie wczesnofeudalnym są także nazwy miejscowe typu Korabniki.

Koszykarstwo

Wyplatanie przedmiotów z wikliny, przede wszystkim koszy. Znane już w czasach przedpiastowskich, szczególny jego rozkwit przypadał na XV i XVI stulecie, kiedy rozwinął się handel. Najwięcej koszykarzy znajdowało wówczas zatrudnienie w Gdańsku i in. dużych miastach nadwiślańskich. Nie brakowało ich pojedynczo również w miastach mniejszych. Poza koszami wytwarzali półkoszki do wozów, rogoże i wszelkiego rodzaju plecione meble oraz ochraniacze do naczyń szklanych.

Kotlarstwo

Rzemiosło wytwarzające naczynia z blachy mosiężnej i miedzianej, wykorzystywane w kuchniach domowych (patelnie, rondle, kociołki, brytfanny), w browarach i gorzelniach (wielkie kotły). O działalności zawodowej kotlarzy posiadamy wzmianki z końca XIV wieku (Kraków). Należeli oni wówczas do zbiorowych cechów metalowych, natomiast samodzielne zgromadzenia kotlarskie powoływano do życia dopiero w XVI stuleciu (Kraków, Lwów, Gdańsk, Toruń).

Kowale

Ludność służebna w okresie wczesnofeudalnym wytwarzająca dla potrzeb panującego broń oraz inne przedmioty żelazne. O ich działalności świadczą nie tylko liczne znaleziska archeologiczne, lecz także nazwy miejscowości typu Kowale, Kowary. W okresie późniejszym kuźnie kowalskie powstawały pod grodami, w każdej znaczniejszej osadzie targowej. Tworzyli potem kowale stosunkowo liczne skupiska rzemieślnicze w miastach, organizując się (razem z innymi rzemieślnikami metalowymi) w cechy.

Krawiectwo

Jedno z najdawniejszych zajęć: szycie i naprawa odzieży, szat liturgicznych, namiotów i in. Było długo zajęciem domowym. Jako samodzielne rzemiosło wyodrębniło się w XIII i XIV wieku w lokowanych i rozwijających się wówczas miastach. W XIV stuleciu ukształtowały się również cechy krawieckie (Kraków, Poznań, Toruń), skupiające dziesiątki majstrów. Ze względu na przepisy rytualne odrębne cechy krawieckie istniały w większych skupiskach żydowskich.

Kucharze

Ludność służebna, której obowiązkiem było świadczenie posług kuchennych na rzecz panującego i jego urzędników. Wzmiankowani w dokumentach z XII - XIII wieku, pozostawili również ślady w nazewnictwie osad typu Kuchary.

Kuśnierstwo

Jedno z najdawniejszych zajęć: szycie z wyprawionych skór zwierzęcych okryć wierzchnich, czapek, rękawic. Początkowo uprawiano je w warunkach domowych, po czym (zwłaszcza od pojawienia się w XIII i XIV wieku miast) wyodrębniło się jako oddzielne rzemiosło. Pierwsze cechy kuśnierskie na ziemiach polskich odnotowano we Wrocławiu (1273), Toruniu (1309) i Krakowie (1377). Kuśnierstwo było zajęciem dochodowym, a majstrowie tego kunsztu należeli do najbogatszych członków społeczności miejskiej. Nie brakowało kuśnierzy również na wsi, gdzie sami garbowali i barwili skóry oraz szyli kożuchy, czapki i rękawice na użytek ludności chłopskiej. Większym niż gotowe futra popytem cieszyły się za granicą skóry, przeważnie dzikich zwierząt futerkowych.

Landwójt

Z ramienia księcia stał na czele sądu okręgowego (zwanego weichbildem lub landwójtostwem) i rozstrzygał sprawy sporne wśród ludności wiejskiej i miejskiej osiedlonej na prawie czynszowym (niemieckim). Występował w XIII stuleciu i stanowił instancję odwoławczą wobec wyroków sądów ławniczych sołtysich i wójtowskich, zwłaszcza na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce. Z upływem czasu landwójtowie uzyskali uprawnienia administracyjne i wojskowe, odsuwając od władzy kasztelanów. Niezależnie od tego określano nazwą landwójt zastępców wójtów sądowych (czyli podwójcich) w miastach, a na wsi zastępców sądowych panów, zwłaszcza tych, w których dobrach nie było dziedzicznych wójtów i dziedzicznych sołtysów.

Ludwisarstwo

Rękodzieło odlewnicze wytwarzające ze spiżu, miedzi, mosiądzu dzwony, armaty, kule armatnie, a także posągi i przedmioty domowego użytku (odważniki, moździerze, świeczniki i in.). Początki ludwisarstwa polskiego wiodą do klasztorów, ale w XIII i XIV wieku pojawiły się miejskie warsztaty ludwisarskie (Kraków, Lwów, Gdańsk). Głównym ośrodkiem ludwisarstwa był w XIV i XV wieku Kraków, gdzie odlewano najwięcej dzwonów i armat, będących na ogół także znakomitymi dziełami sztuki. Ludwisarze nie tworzyli własnego cechu, wchodzili do zbiorowego zgromadzenia majstrów kunsztu odlewniczego (konwisarzy, mosiężników). Najwybitniejsi majstrowie ludwisarscy pracowali w Krakowie poza cechem, realizując zamówienia dworu monarszego. Cieszyli się wskutek tego specjalnymi względami oraz przywilejem majstra-sługi królewskiego.

Łagiewnicy

Ludność służebna wytwarzająca w okresie wczesnofeudalnym piwo dla potrzeb panującego i jego otoczenia. Poświadczeni w dokumentach z XII i XIII wieku oraz w nazwach miejscowości typu Łagiewniki.

Łazękowie

Przez jednych uważani za ludność książęcą, której zadaniem było wypalanie i karczowanie lasów w celu osiedlenia się na wypaleniskach i zagospodarowania ich. Inni historycy sądzą, że byli ludnością służebną, używaną do zadań kontrolno-wywiadowczych. Jako grupa społeczna zanikli już w drugiej połowie XIII wieku

Łaźnicy

Ludność służebna (X - XIII wieku) wyznaczona do posług w łaźni panującego oraz w łaźniach dostojników książęcych. Poświadczają ich źródła czeskie, zaś na ziemiach polskich nazwy miejscowe typu Łaźniki.

Masełek

Terminem tym określano w średniowieczu (i później) faworyzowanych w cechu synów i zięciów mistrzowskich oraz niekiedy czeladników żeniących się z wdową po mistrzu cechowym. Ułatwiano im start uczniowski i czeladniczy, skracając czas nauki i praktyki zawodowej, zmniejszając opłaty wyzwolinowe, a nierzadko nawet redukując wymagania co do sztuki czeladniczej oraz mistrzowskiej, będącej podstawą wyzwolin oraz egzaminu mistrzowskiego.

Mącznicy

Ludność służebna zajmująca się w X - XIII wieku mieleniem zboża w żarnach obrotowych, przekazująca mąkę na potrzeby dworu panującego i jego urzędników. Odnotowani zostali w źródłach czeskich, na ziemiach polskich śladami po nich są tylko nazwy miejscowe typu Mączniki.

Miecznictwo

Wytwarzanie mieczy bojowych (broni siecznej) i oprawianie ich w głownie (rękojeści), a także odnawianie i naprawa oraz ostrzenie i polerowanie. Miecze produkowali początkowo kowale, wyodrębnienie się rzemiosła mieczniczego nastąpiło w okresie powstawania miast, gdzie miecznicy tworzyli cechy rzemieślnicze razem z nożownikami i płatnerzami. Najwcześniej taki cech odnotowały źródła we Wrocławiu (XIII wieku), następnie w Krakowie (1404). W stolicy królestwa były czynne w XV wieku szlifiernie i polerownie mieczów, napędzane energią wodną.

Mincerze

Wykwalifikowani pracownicy mennicy, produkujący monety, a także (we wczesnym średniowieczu) urzędnicy książęcy, przeprowadzający przymusową wymianę pieniędzy, a nawet ściągający cła i myta książęce. Od XIII wieku, odkąd rynek potrzebował coraz więcej pieniędzy jako środka wymiany, przybywało wytwórni pieniądza metalowego. Na czele mennicy stał mistrz menniczy (mincmistrz), kierujący produkcją monet, na których wyciskał niekiedy swój znak. Obok niego znajdowali tu zatrudnienie rytownicy stempli i wybijacze monet, dalej probierz doglądający jakości stopu, a wreszcie uczniowie i służba.

Mistrz

Mianem mistrza (magistra) określano w średniowieczu przede wszystkim rzemieślniczych majstrów cechowych. Mistrzami nazywano wówczas także profesorów uniwersytetu. Majster rzemieślniczy zajmował najwyższą pozycję w hierarchii rękodzielniczej, był pełnoprawnym członkiem cechu. Jako właściciel warsztatu i rzemieślnik wykwalifikowany prowadził nie tylko produkcję rzemieślniczą, lecz także kształcił uczniów i czeladników. Uzyskanie mistrzostwa było warunkiem założenia warsztatu i zdobycia samodzielności zawodowej. Droga czeladnika do mistrzostwa prowadziła przez wykonanie sztuki (majstersztyku) oraz egzamin mistrzowski, co było coraz trudniejsze w okresie nasycenia miast warsztatami rzemieślniczymi. Pierwszeństwo posiadali tu masełkowie, czyli synowie i zięciowie majstrów. Po uzyskaniu majsterii młody mistrz budował lub kupował dom, zakładał rodzinę i przyjmował prawo miejskie. Obowiązkiem jego było uczestniczenie w cechowych sesjach kwartalnych oraz w sesjach nadzwyczajnych, następnie w uroczystych procesjach i nabożeństwach przed ołtarzem cechowym (brackim), a nade wszystko przestrzeganie statutu cechowego.

Murarstwo

Rzemiosło zajmujące się budową obiektów murowanych z kamienia oraz cegły. Pierwszymi budowlami murowanymi w Polsce były wznoszone od X wieku kościoły, a także tzw. pallatia książęce, zbliżone do późniejszych zamków. Przyjmuje się, że sztukę murowania przynieśli na ziemie polskie zakonnicy. Jako rzemiosło świeckie pojawiło się murarstwo w miastach. W czasach Kazimierza Wielkiego było rzemiosłem rozpowszechnionym, skoro przyjmuje się, że tylko na budowach Małopolski pracowało ponad 300 wykwalifikowanych murarzy. Cechy murarskie (muratorów) zaczęły się pojawiać w XIV i XV wieku w Szczecinie, Wrocławiu, Gdańsku i Krakowie, a niebawem w wielu innych miastach (Poznań, Wilno, Lwów, Kamieniec Podolski).

Mydlnicy

Ludność służebna zaopatrująca dwór książęcy w mydło. Brak o niej wiadomości w źródłach pisanych, pozostałością po niej są jedynie nazwy miejscowe, jak np. (odnotowana w 1286 roku) wieś Mydlniki pod Krakowem.

Narocznicy

Kategoria ludności zależnej, zanikająca na przełomie XII i XIII wieku Pochodzenie jej oraz rodzaj zajęć, a także świadczeń feudalnych są w nauce od dawna przedmiotem sporu. Jedni widzą w nich jeńców wojennych osadzanych wokół grodów książęcych, według innych zaś mieli być skazańcami, książęcą służbą informacyjną, a nawet pierwszymi osadnikami, lokowanymi na gruntach przez wielką własność na zasadzie czynszowników. Pewne jest tylko, że byli związaną z organizacją grodową ludnością książęcą, uposażoną w ziemię, reliktem społecznym okresu przeddzielnicowego, obciążonym świadczeniami w postaci zagadkowego naroku.

Niewodnicy

Przyjmuje się, że stanowili ludność służebną, zajmującą się wyrobem sieci rybackich (niewodów) lub też rybołówstwem za pomocą niewodów. Brak o nich informacji w źródłach pisanych, śladem istnienia są nazwy miejscowe typu Niewodniki.

Nożownictwo

Rzemiosło wytwarzające noże, brzytwy, scyzoryki i in. narzędzia do cięcia. Należało do rzemiosł metalowych, ale oddzieliło się rychło od kowalstwa. Wiadomości o cechach nożowniczych pochodzą z XIV wieku (Wrocław, Kraków, Toruń). Nożownicy krakowscy stanowili cech naczelny i udzielali pouczeń w sprawach majstersztyku i innych rygorów kształcenia uczniów w rzemiośle, np. nożowników chrzanowskich. Majstrowie tego kunsztu należeli w średniowieczu wszędzie do rękodzielników zamożnych. Prowadzili nie tylko warsztaty-kuźnie, lecz także szlifiernie noży i narzędzi chirurgicznych (brzytwy, skalpele).

Olbora

Średniowieczna danina górników (gwarków) na rzecz posiadacza regale górniczego. W górnictwie metali nieżelaznych stanowiła w XIII - XVIII wieku część urobku górniczego, tak samo w górnictwie żelaza i siarki. Przekazywano ją również w postaci pieniądza. Bywała olbora nierzadko przedmiotem dzierżawy.

Oprawca

Urzędnik monarszy zobowiązany do ścigania szczególnie niebezpiecznych wykroczeń przeciw prawu i popełnianych przestępstw. W XV wieku na skutek przeciwdziałania szlachty urząd oprawcy upadł.

Owczarstwo

Na ziemiach polskich upowszechniło się w XII - XIII wieku w związku z rozwojem sukiennictwa. Owce hodowano w dobrach wielkiej własności kościelnej i świeckiej, dysponujących dużymi pastwiskami, w mniejszych rozmiarach w gospodarstwach chłopskich. Na terenach podgórskich i górskich owczarstwo było specjalnością osadników wołoskich. Strzyżono owce dwa razy w roku, z mleka owczego wyrabiano sery. Prace te i doglądanie stad wymagały zatrudnienia owczarzy, mających niejednokrotnie znaczną wiedzę i doświadczenie weterynaryjne.

Partacze (szturarze, przeszkodnicy)

W Polsce późnośredniowiecznej rzemieślnicy pracujący poza cechem (mimo że istniała w mieście organizacja skupiająca rzemieślników takiej samej specjalności). Byli nimi najczęściej obeznani z rzemiosłem czeladnicy, którzy nie pokonali trudu zdobycia mistrzostwa i podjęli nielegalną działalność zawodową, łamiąc monopol cechowy na produkcję określonych przedmiotów. Pracowali zwykle w strefie podmiejskiej lub w miastach w jurydykach szlacheckich i kościelnych. Wytwory partaczy były z reguły tańsze od wyrobów majstrów cechowych i najczęściej gorszej jakości. Cechy ścigały partaczy, ale wobec ich możnych protektorów były w tej walce bezsilne.

Pasterstwo

Dział gospodarki hodowlanej, polegającej na wypasie znacznej liczby bydła i trzody. Wymagało wielkich przestrzeni zielonych, nie nadających się najczęściej pod uprawę roślinną, w tym na obszarach podgórskich. W rejonach nizinnych pasterstwo było w zasadzie tylko uzupełnieniem gospodarki rolnej, rzadziej jeszcze gospodarki łowiecko-rybackiej. Na ziemiach polskich pasterstwo nie odegrało w średniowieczu większej roli z powodu braku obszerniejszych terenów pasterskich. Jedynie na obszarach podgórskich i górskich rozwinęło się szerzej w XIV - XVI wieku w związku z rozprzestrzeniającym się osadnictwem wołoskim, którego ludność utrzymywała się z hodowli owiec.

Patrycjat

Najzamożniejsza i najbardziej wpływowa warstwa społeczna w miastach średniowiecznych. Z grona patrycjatu rekrutował się zwykle samorząd miejski, gdyż z najbogatszych mieszczan składała się ława i rada miejska. W miastach większych patrycjat tworzyli zwłaszcza bogaci kupcy i finansiści (bankierzy), rzadziej mistrzowie niektórych, zwykle elitarnych, rzemiosł (złotnicy, ludwisarze, konwisarze, kuśnierze) i ludzie wolnych zawodów (malarze, cyrulicy, aptekarze). Warstwa ta aspirowała w Polsce do stanu szlacheckiego, wielu z jej przedstawicieli zasiliło polskie możnowładztwo (Jordanowie, Bonerowie, Szwarcenbergowie-Czerni, Morsztynowie i in.).

Pergamenictwo

Rękodzieło wytwarzające pergamin, który był przed rozpowszechnieniem się papieru podstawowym materiałem piśmienniczym. Produkowano go ze skór cielęcych, jagnięcych, koźlęcych i in. Warsztaty pergamenicze w Polsce prowadzili pierwotnie zakonnicy w klasztorach, pergamenictwo świeckie pochodzi z XIV - XV wieku (Kraków, Wrocław, Poznań, Lwów). Zakładano je poza murami miasta ze względu na uciążliwości produkcyjne. Pergamenicy tworzyli wspólne cechy z malarzami i z białoskórnikami. Za najstarsze zabytki pergaminowe powstałe w Polsce uznaje się dwie księgi cystersów z Lądu z XII wieku

Piekarnictwo

Rzemiosło zajmujące się wypiekiem pieczywa i wszelkiego rodzaju ciast. Uprawiano je długo sposobem domowym, ale z powstawaniem miast zaczęli się pojawiać wszędzie rzemieślnicy piekarscy. Wcześnie (XIV wieku) zorganizowali się piekarze w cechy i zdarzało się często, że liczbę mistrzów piekarskich ograniczano do liczby jatek (kramów chlebowych), w których sprzedawali oni swoje wyroby. Byli na ogół ludźmi zamożnymi i cieszyli się wysokim prestiżem w każdym większym średniowiecznym mieście.

Piwowarstwo (browarnictwo)

Wytwarzanie piwa z wyciągu słodowego przy użyciu chmielu i drożdży z dodatkami różnych przypraw korzennych i soków owocowych. Piwo było znane w czasach starożytnych w Azji, basenie Morza Śródziemnego, a także u ludów słowiańskich i germańskich. Piwowarowie i słodownicy wcześnie wyodrębnili się jako grupa zawodowa z zajęć rolniczych, co daje się powiązać z zakładaniem wczesnośredniowiecznych karczem książęcych. Później na rozwój piwowarstwa wpłynęły pozytywnie lokacje miast i odbywane w nich targi oraz jarmarki (XIII - XIV wieku). Wówczas też udoskonalono przygotowanie i obróbkę słodu, a także proces warzenia i fermentacji piwa, które odbywały się w słodowniach i browarach miejskich. Upowszechniły się one niebawem również na wsi, przeważnie w formie browarów dworskich. Z powodu wyziewów i niebezpieczeństwa pożarów usuwano owe browary na peryferie miasta, często nawet poza jego mury. Wielkie miasta posiadały po kilkaset browarów (np. Gdańsku w XV wieku do 400).

Plebs

Zajmował w miastach średniowiecznych najniższą pozycję społeczną. Identyfikuje się go na ogół z mieszkańcami żyjącymi poza prawem miejskim. Byli to przeważnie robotnicy, niektórzy kramarze, furmani, nie posiadający uprawnień mistrzowskich rękodzielnicy i in. oraz wielka rzesza wszelakiej służby w domach kupieckich i rzemieślniczych, w instytucjach samorządowych i kościelnych oraz ludzi z marginesu społecznego (ludzie luźni, żebracy, prostytutki). Z upływem czasu przybywało w miastach ludności plebejskiej. Przyjmuje się, że u schyłku średniowiecza grupa ta obejmowała w miastach znacznych blisko połowę mieszkańców i była wykorzystywana przez pospólstwo do walki z patrycjatem. W miastach polskich plebs tworzyli rdzenni Polacy, oni też przeważnie zamieszkiwali strefę podmiejską.

Płatnerstwo

Rzemiosło wytwarzające zbroje płytowe, szyszaki i przyłbice, niekiedy też kolczugi (chociaż te ostatnie były domeną pancerników). Jako rzemiosło wyodrębnione od kowalstwa pojawiło się w miastach średniowiecznych, wzmiankowane najwcześniej we Wrocławiu (1307), Krakowie (1365), Kazimierzu pod Krakowem (1372), Gdańsku (1378), Elblągu (1399). Grupa płatnerzy krakowskich należała do cechu łącznego kowali i ślusarzy. Wielu z nich opuszczało cech i podejmowało pracę dla dworu na Wawelu, uzyskując nie tylko zaszczytny tytuł płatnerza-sługi królewskiego, lecz także zwolnienie od jurysdykcji miejskiej i obowiązku należenia do zgromadzenia cechowego.

Półciennictwo

Zajmowało czołową pozycję w zajęciach ludności (głównie kobiet); wytwarzało tkaniny lniane i konopne. Uprawiano je długo sposobem domowym. W okresie kolonizacji na prawie czynszowym (niemieckim) i pojawienia się miast tkactwo zaczęło występować jako zawód odrębny. Powstawały w miastach cechy tkackie, grupujące płócienników i sukienników, zaś w większych ośrodkach miejskich samych producentów płótna z przędzy, której dostarczała zwykle ludność wiejska. Płóciennictwo cechowe zajmowało się końcowym etapem sporządzania tekstyliów (tkaniem i bieleniem). To ostatnie odbywało się długo również sposobem domowym, ale w XIV stuleciu rozpowszechniły się urządzenia bielarskie, czyli blechy. W XIV i XV wieku płóciennicy produkowali różne gatunki płótna: barchany, drelichy, płótna poszewkowe, żaglowe i in. Płóciennictwo było rozwinięte w miastach i we wsiach całego kraju, głównie na Śląsku oraz w południowej Małopolsce, skąd wywożono do miast węgierskich (słowackich), litewskich i mołdawskich znaczne ilości płótna gotowego i przędzy.

Podacza (podaca)

Silnie oprocentowany kredyt udzielany chłopom przez możnych. Wzmiankują o niej źródła z XII - XIII wieku, odnoszące się do krajów bałtyckich. Miała charakter lichwiarski i była przez to trudno spłacalna, gdyż procenty przewyższały nierzadko pożyczoną sumę. Wierzyciel i jego rodzina popadali na skutek tego w niewolę dłużniczą.

Podkomorzy

W średniowieczu urzędnik monarszy, zarządzający dworem panującego w zastępstwie marszałka. W XIV wieku podkomorstwo przekształciło się w urząd ziemski. Do jego zadań należało rozsądzanie sporów granicznych w dobrach szlacheckich. Był to urząd popularny wśród szlachty. Dotrwał do końca Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.

Podskarbi

Zarządzał w średniowieczu skarbem monarszym. Wzmiankowany w XIV wieku, jako podskarbi królewski, nazywany później podskarbim wielkim lub koronnym. Doglądał ściągania poborów, nadzorował wydatki państwowe, sprawował opiekę nad mennicą, skarbcem i archiwum koronnym. W XV wieku powołano również podskarbiego nadwornego, któremu zlecono nadzór na księgowością (rachunkami) dworu królewskiego, a także zastępowanie podskarbiego koronnego w czasie jego nieobecności.

Podstarości

W średniowieczu (i później) zastępca starosty. Sprawował urząd związany z grodem oraz sądem grodzkim, w którym czynnie uczestniczył. Współdziałał z burgrabią zamku a nawet sam nierzadko owym zamkiem zarządzał.

Podstolicy

Kategoria ludności służebnej, spełniającej posługi w kuchni oraz przy książęcym stole biesiadnym. Wzmiankowani w dokumencie z 1204 roku pozostawili ślady po sobie w nazewnictwie miejscowym typu Podstolice.

Postrzygactwo

Czynność związana z końcową fazą obróbki sukna. Spilśnione sukno naciągano na ramy, czesano i postrzygano nożycami oraz czyszczono i ozdabiano. Prace te wykonywał domowym sposobem sam tkacz-sukiennik lub też kwalifikowany postrzygacz, jako rzemieślnik miejski. Postrzygalnie instalowano w pomieszczeniach ratusza i wydzierżawiano je postrzygaczowi za czynsz roczny, który płynął do skarbca miejskiego. Postrzygacze należeli do cechów sukienniczych, niekiedy do krawieckich.

Powroźnictwo

Rzemiosło wytwarzające sznury, liny, sieci, knoty. Wielkim ośrodkiem powroźnictwa w średniowieczu był Gdańsk (produkcja na potrzeby żeglugi i rybołówstwa oraz na handel), a także miasta górnicze, zwłaszcza salinarne, gdzie istniały cechy powroźnicze.

Pracze

Ludność służebna trudniąca się praniem odzieży księcia i jego dworaków. Wzmiankowani w źródłach czeskich i węgierskich. Na ziemiach polskich śladem istnienia tej grupy ludności służebnej są nazwy miejscowe typu Pracze.

Psiarze

Ludność służebna zajmująca się hodowlą i tresurą psów, używanych przez księcia i jego urzędników do polowań. Wzmiankują o nich dokumenty z XIII wieku, a nadto śladami istnienia tej kategorii ludności są nazwy miejscowe typu Psary.

Rybitwy

Ludność służebna zajmująca się rybołówstwem i dostarczaniem ryb na stół panującego i jego urzędników. Wzmiankowani w dokumentach z XII - XIII wieku, pozostawili ślady w nazewnictwie miejscowym typu Rybitwy.

Rycerstwo

Warstwa społeczna, której zadaniem była konna służba wojskowa z pełnym uposażeniem. W XIII stuleciu zaczęło się przekształcać w stan, nazywany także stanem szlacheckim. Jego członkowie dziedziczyli przynależność i prawa stanowe, dopuszczające tylko ich do osiągania i piastowania urzędów państwowych, a także do związanych z ich pełnieniem dochodów. Rycerstwo posiadało własną ziemię, którą uprawiała z reguły ludność zależna, ale zarówno stan posiadania, jak i wpływy urzędnicze różnicowały poszczególne kręgi rycerstwa. Na jej czoło wysunęli się możni, nazywani również możnowładcami, dysponujący nie tylko znacznymi obszarami ziemi z ludnością zależną, lecz także piastujący przy panującym najwyższe urzędy. Obok nich żyło rycerstwo średnie, posiadające własną ziemię z chłopami zależnymi i sporadycznie dopuszczane do urzędów państwowych, a wreszcie rycerstwo drobne, uprawiające ziemię własnymi rękami, przed którym dostęp do godności państwowych był faktycznie zamknięty (rycerstwo zagrodowe, włodycy). Obowiązek służby wojskowej, będącej procederem kosztownym, oparty był na swego rodzaju umowie wasalnej między rycerstwem a panującym, zapewniającej nie tylko posiadanie ziemi z chłopami zależnymi, lecz także cały szereg uprawnień, które - jako system norm zwyczajowych - tworzyły znane już w XIII wieku prawo rycerskie. Zapewniało ono wyższe odszkodowanie za zabójstwo lub poranienie, dziedziczne dysponowanie ziemią, ustępstwa immunitetowe (np. w zakresie jurysdykcji nad poddanymi) i in. Zdobyczą była także podległość rycerstwa tylko sądowi monarszemu (sprawowanemu przez niego osobiście lub przez jego urzędników), prawo do pełnienia funkcji i urzędów państwowych, a wreszcie prawo do wynagrodzenia za służbę wojskową za granicą kraju. Rycerstwo odróżniało się od innych stanów przed wszystkim ubiorem i herbami, a także zawołaniem, posiadającym znaczenie zwłaszcza podczas bitew. Posługiwało się przykazaniami rycerskimi, które odzwierciedlają właściwości obyczajowe i etykę rycerstwa.

Rzemiosło

W średniowieczu ważny dział produkcji prowadzonej techniką ręczną (stąd określenie rękodzieło) w niewielkich pracowniach przez posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe ich właścicieli-majstrów,  przeważnie  przy pomocy kilku   czeladników i uczniów. Minęło wiele wieków zanim wyodrębniło się z zajęć rolniczych, a pierwszymi zakładami rękodzielniczymi były piece hutnicze, dostarczające surowca do produkcji metalowej (kowalskiej) oraz warsztaty garncarskie, wytwarzające na dużą skalę (przy pomocy koła garncarskiego i odpowiednich pieców do wypalania) wszelkiego rodzaju naczynia gliniane. Później oderwały się od rolnictwa inne zawody (np. kołodziejstwo, szewstwo, tkactwo). W okresie wczesnopiastowskim znaczną rolę odgrywało rzemiosło wiejskie, wykonywane w ramach włości feudalnej, w tym również rzemiosło służebne, produkujące na potrzeby dworu monarszego i jego urzędników. Stan techniczny tych rzemiosł był niski. Zmiany zasadnicze przyniósł w tym względzie rozwój gospodarki towarowej, w wyniku którego pojawiły się miasta i wsie, lokowane na prawie czynszowym (niemieckim), a zamieszkująca je ludność została wciągnięta w obrót towarowo-pieniężny. Wieś stała się nie tylko nabywcą produkowanych w mieście artykułów rzemieślniczych, lecz także dostarczycielem produktów   żywnościowych i wszelkiego rodzaju surowców dla mieszkańców miast. Wzajemna wymiana towarowa stała się głównym czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy kraju. W XIII-XV wieku  nastąpił bujny rozkwit rzemiosła miejskiego, które  funkcjonowało w ramach systemu cechowego. Koncentracja rękodzielników w miastach wpływała korzystnie na unowocześnianie techniki produkcji. Wielką zdobyczą techniczną było zastosowanie w XII wieku koła wodnego, wprawiającego w ruch młyny, tartaki, szlifiernie, folusze itp. Osiągnięciem kolejnym było rozpowszechnienie na ziemiach polskich kołowrotka przędzalniczego (XIV wieku), umożliwiającego wydajne przędzenie i zwiększające podaż przędzy do warsztatów tkackich. Pojawiły się zawody nowe, bardziej wyspecjalizowane w produkcji metalowej, drzewnej, skórzanej i tkackiej, a także w budownictwie. Powstawały nowe organizacje cechowe. W Krakowie na przełomie XIV i XV wieku działało blisko 30 zgromadzeń cechowych, podobnie było we Wrocławiu i Gdańsku, niewiele odbiegał od nich pod tym względem Poznań, Lwów i Toruń. Nagromadzenie majstrów, czeladników i uczniów wpływało na oblicze gospodarcze i kulturalne miast, zaś niezgodność interesów tych grup była przyczyną konfliktów wewnętrznych, które doprowadziły do powołania związków czeladniczych. Jedną z form walki czeladników o swe prawa było przerywanie pracy. Wystąpienia czeladzi przeciw majstrom miały miejsce w XIV wieku w Krakowie i Gdańsku, w XV wieku nie brakowało rozruchów rzemieślniczych także we Lwowie, Toruniu i in. Wytworzyła się w ciągu wieków kolorowa obyczajowość rzemieślnicza, wyrażająca się w strojach, odpowiednich znakach, w wędrówkach czeladniczych, rozmaitych imprezach cechowych, świętach i procesjach, a także w pomocy wdowom po majstrach czy członkom cechów dotkniętych chorobą. Przez cały okres średniowiecza istniało rzemiosło wiejskie, które produkowało przeważnie na potrzeby dworów panów feudalnych, niemniej część jego wytworów pojawiała się na rynkach miejskich. Stanowiło niepożądaną konkurencję dla rękodzielnictwa miejskiego.

Rzeszotarze

Ludność służebna, wytwarzająca rzeszota, przetaki, sita. Pozostałością po nich są nazwy miejscowe typu Rzeszotary.

Rzeźnictwo

W miastach średniowiecznych zajmowało w kręgu rzemiosła jedno z pierwszych miejsc, zaopatrując konsumentów w mięso i wyroby mięsne. Wcześnie organizowało się w zgromadzenia cechowe. Cechy rzeźnicze odnotowano bowiem w XIII wieku w Kaliszu i Toruniu, w XIV we Wrocławiu i Szczecinie, w wieku XV takie zgromadzenia cechowe istniały w każdym znaczniejszym mieście. Popyt na wyroby rzeźnicze był ciągle duży, co sprawiło, że dopuszczano na rynek mięso z uboju wiejskiego, w czasie tzw. wolnych targów na mięso (wolnice). Rzeźnicy cechowi sprzedawali swoje towary w usytuowanych przeważnie w rynku jatkach rzeźniczych, których liczba nie przekraczała zwykle liczby majstrów cechowych.

Sadownictwo

Rozwijały je przede wszystkim zakony, które upowszechniły na ziemiach polskich szlachetne odmiany owoców (jabłka, grusze, śliwy, wiśnie i czereśnie, a także orzechy i brzoskwinie). Chrystianizacja kraju wpłynęła korzystnie również na uprawę winnej latorośli. O jej rozwoju świadczą liczne nazwy miejscowości typu Winiary, jakkolwiek w klimacie polskim brakowało zwykle wystarczającej liczby dni słonecznych dla dojrzewania winorośli. Jakość polskiego wina byłą zatem niska, niemniej nadawało się ono do zaspokajania potrzeb liturgicznych. W późnym średniowieczu uprawa winogron zanikała na skutek niekorzystnych zmian klimatycznych i konkurencji wina z importu. Przyjęła się natomiast uprawa jabłoni i gruszy, następnie czereśni i wiśni, a także krzewów owocowych (agrestu, porzeczek, tarniny, a zapewne również malin). Mimo tego sadownictwo odgrywało zarówno w gospodarce chłopskiej, jak też folwarcznej, rolę zaledwie uzupełniającą.

Safianictwo

Rzemiosło zajmujące się garbowaniem skór kozich (rzadziej baranich) i wyrabianiem z nich wytwornego i poszukiwanego przez ludzi zamożnych obuwia lekkiego, a także sporządzaniem najrozmaitszych obić na sprzęty domowe oraz kantarów czy nawet siodeł. Safianicy należeli do elity rzemieślników skórzanych, dystansując się wyraźnie od zwykłych szewców. Nazwa ich specjalności, która była znana szeroko w różnych częściach świata arabskiego, pochodzi od miasta Safi w Maroku.

Sannicy

Ludność służebna, produkująca w X-XIII wieku dla potrzeb panującego sanie. O ich istnieniu świadczą nazwy miejscowe typu Sanki, Sanniki.

Siodlarstwo

Jedno z rzemiosł skórzanych, wytwarzało siodła, natępnie kulbaki i olstra ze skór, przeważnie wołowych, cielęcych, kozłowych i niekiedy baranich, wzmacniane i ozdabiane elementami żelaznymi, miedzianymi, a także srebrnymi. Rozwinęło się w miastach większych, gdzie majstrowie siodlarscy tworzyli odrębne zgromadzenia cechowe (Gdańsk, Toruń, Kraków, Lwów, Kalisz). W większości miast siodlarze należeli jednak do cechów rymarskich. W Krakowie wielu z nich otrzymywało serwitoriat królewski, wytwarzając siodła dla dworu królewskiego i skupionego tam możnowładztwa. Majstrowie tacy, będący wybitnymi rzemieślnikami, uzyskiwali zwolnienia od ciężarów prawa miejskiego oraz obowiązku należenia do cechu.

Skotnicy

Ludność służebna zajmująca się wypasem bydła książęcego. Ich istnienie poświadczają dokumenty z XII wieku oraz nazwy miejscowe typu Skotniki.

Skrzyniarstwo

Rzemiosło rozwinięte najbardziej w miastach znacznych, zwłaszcza portowych. Rzemieślnicy tego kunsztu zajmowali się wyrobem skrzyń i kufrów, służących do transportu rozmaitych towarów, a także skrzyń domowych, nierzadko zdobionych okuciami i rzeźbami czy też pokrywanych kordybanem. Służyły one do przechowywania odzieży, różnych przedmiotów użytku kuchennego, a nawet żywności. W niektórych miastach wytworzyła się specyficzna gałąź stolarstwa produkującego skrzynie. W 1380 roku odnotowano w Gdańsku aż 25 skrzyniarzy, w Krakowie wytwarzali skrzynie w tym czasie i później miejscowi stolarze.

Snycerstwo

Specjalność, która wyodrębniła się w średniowieczu ze stolarstwa i ciesielstwa. Snycerze zajmowali się wyrobem drewnianych figur, ołtarzy, ambon, konfesjonałów, stalli i ławek kościelnych, a także ich zdobieniem. Wyrabiali też rzeźbione szafy i kredensy, balustrady i schody. Pod względem zawodowym sytuowali się najbliżej stolarzy, gdyż w istocie uprawiali stolarkę artystyczną. Ze stolarzami tworzyli też organizacje cechowe. Największe skupiska snycerzy-stolarzy wytworzyły się w Gdańsku, Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Toruniu, a także w Nowym Sączu, Bieczu i Sandomierzu. Najwspanialszy wyraz znalazła rzeźba w drewnie w pracach Wita Stwosza i jego krakowskich uczniów oraz naśladowców.

Stelmachostwo

Specjalność rękodzielnicza zajmująca się produkcją wozów i innych pojazdów terenowych, rozpowszechniona już w Polsce wczesnośrednowiecznej. Później stelmachów i kołodziejów skupiały miasta, potrzebujące ciągle środków transportu, ale zawód ten uprawiano nadal również na wsi. Skupiskami stelmachów były w średniowieczu przede wszystkim Kraków, Wrocław, Gdańsk i inne znaczniejsze miasta, w których istniały cechy kołodziejów i stelmachów. W miastach średnich i małych wytwórcy pojazdów pozostawali przy cechach stolarskich, a nawet kowalskich.

Sukiennictwo

Jedna z najstarszych gałęzi rzemiosła, wytwarzające tkaniny z wełny. W Polsce szczątki tkanin wełnianych z XII i XIII wieku odkryli archeologowie w Opolu i Gdańsku, a na stan rzemiosła sukienniczego wywarły pozytywny wpływ klasztory cystersów oraz beginek. Przędzy wełnianej dostarczała wieś, tam też były czynne domowe krosna sukiennicze. Później sukiennictwo skoncentrowało się (odmiennie niż płóciennictwo, które w dużym stopniu pozostało na wsi) przeważnie w miastach średniowiecznych. Zakładano w nich nie tylko warsztaty tkackie, lecz także budowano związane z produkcją sukienniczą młyny folusznicze i postrzygalnie. Mimo tego poziom techniczny sukiennictwa był (w odniesieniu do Włoch, Flandrii i innych krajów zachodnich) stosunkowo niski. Pozostaje jednak faktem, iż beginki świdnickie stosowały w 1332 roku kołowrotek do przędzenia, znane było też od XIII wieku krosno poziome, ale historycy sukiennictwa twierdzą, iż właściwe rozpowszechnienie tych nowości technicznych nastąpiło na ziemiach polskich o wiele później. Luksusowe wyroby sukiennicze sprowadzano do kraju z zagranicy, sukna rodzime były wykorzystane do szycia szat prostych, przeznaczonych dla szerokiego odbiorcy. Sukiennictwo miejskie wcześnie zorganizowało się w rzemieślnicze zgromadzenia zawodowe, w XV wieku cechy sukiennicze funkcjonowały w każdym większym i średnim mieście. W Małopolsce ośrodkiem sukiennictwa był m.in. Biecz i Ciężkowice, w Wielkopolsce Kościan i Szadek, w Prusach i na Pomorzu Gdańsk, Chojnice i Malbork, na Śląsku zaś Góra i Kożuchów. Pokrywały one w zasadzie zapotrzebowanie na sukno proste rynków lokalnych, a nawet wywożono je do innych dzielnic królestwa, a w niewielkich ilościach także za granicę.

Szewstwo

Należało do najliczniejszych rzemiosł w miastach średniowiecznych, w których było czynnych (zależnie od wielkości miast) nawet kilka setek warsztatów szewskich. Szewcy produkowali obuwie ze skór, często sami je garbowali, część ich zajmowała się rówież naprawą obuwia. Wcześnie organizowali się w stowarzyszenia cechowe, w XIII-XIV wieku w Krakowie, Toruniu, Poznaniu, Gdańsku, Warszawie, Przemyślu i in. Poza szewcami cechowymi produkcję obuwniczą prowadzili w jurydykach szlacheckich oraz we wsiach szewcy bez papierów mistrzowskich (partacze). U schyłku średniowiecza rozpowszechniło się w Polsce safianictwo i kordybanictwo czyli wytwarzanie lekkiego obuwia luksusowego przeważnie ze skór kozich i jagnięcych czyli z safianu i kordybanu. W XIII-XIV wieku obuwie polskie znajdowało zbyt w Anglii, a także w innych krajach Europy zachodniej oraz na Węgrzech.

Szłomnicy

Zajmowali się we wczesnym średniowieczu produkcją szłomów czyli hełmów bojowych. Brak o nich wiadomości w źródłach pisanych, istnieją tylko ślady w nazwach miejscowych typu Słomniki.

Szmuklerstwo (pasamonictwo)

Rzemiosło zajmujące się w średniowieczu wytwarzaniem pasmanterii czyli wstążek, lamówek, frędzli, sznurów itp., służących jako dodatki ozdobne do odzieży i bielizny domowej oraz kościelnej. Pasamonicy prowadzili swoje pracownie we wszystkich znaczniejszych miastach, tam też pojawiły się na przełomie XV i XVI wieku cechy szmuklerskie.

Targ

Wyznaczone miejsce regularnej wymiany towarowej. Targi lokalizowano, za zezwoleniem książęcym, przy ważniejszych grodach, położonych przy szlakach handlowych wioskach, a nawet przy błoniach (miejsca targowe). Bardziej lokalne targi odbywały się w niedziele i święta przy kościołach, podobnie zresztą jak w odpusty jarmarki - czyli targi doroczne. Panujący zapewniał podczas trwania targów tzw. mir książęcy (bezpieczeństwo podczas dowozu i wymiany towarów), a także pozwalał na rozstrzyganie przez książęcy dozór targowy powstałych na tym tle sporów. Wiele targów odegrało rolę miastotwórczą, gdyż w miejscowościach targowych lub ich bezpośrednim pobliżu lokowano od XIII wieku miasta na prawie czynszowym czyli niemieckim. Jednym z atrybutów prawa miejskiego było  zezwolenie  panującego  na organizowanie  targów  i jarmarków w nowopowstałym mieście; czasami ową zgodę wyrażał monarcha w specjalnym przywileju. Targi i jarmarki dynamizowały życie gospodarcze miast i otaczających go wsi, wyznaczały jego rytm, wpływały na kalendarz zajęć nie tylko ludności miejskiej, lecz także wiejskiej, wykraczając daleko poza sferę stosunków handlowych. Nie każda osada targowa została jednak przekształcona w miasto. Wiele z nich zanikło w XIII i XIV wieku w wyniku lokacji miast przy osadach dogodniej położonych, a śladem po nich pozostają do dzisiaj nazwy miejscowe, jak Targ, Tarżek, Targowisko, Rynek, Środa, Czwartek itp.

Tkactwo

W średniowieczu ważna gałąź wytwórczości, dostarczająca tekstyliów do wytwarzania bielizny i odzieży wierzchniej. Długi czas pozostawało zajęciem domowym i dopiero z powstaniem miast w Polsce wyodrębniło się jako oddzielna specjalność rzemieślnicza. Uprawiali je zarówno sukiennicy, jak też tkacze płótna czyli płóciennicy, a rozwój sukiennictwa miejskiego spowodował powstanie specjalności pomocniczych, jak gręplarze, folusznicy, postrzygacze i in. Tylko tkacze wiejscy wykonywali wszystkie czynności przy produkcji sukna sami. Zob. też płóciennictwo i sukiennictwo.

Węglarstwo

Dostarczanie węgla drzewnego do pieców hutniczych, wytwarzających surówkę żelazną i szkło. Było znane od dawna, ale jego rola wzrosła w XIII wieku, kiedy pojawiło się wiele zakładów hutniczych wytwarzających metal i szkło. Wypalaniem węgla czyli węglarstwem zajmowali się niezależni rzemieślnicy-węglarze, o których wiadomości pochodzą już z XII wieku Dokonywali tego w mielcarzach, to znaczy w kopcach z ułożonych odpowiednio polan twardego drzewa, przykrytego darnią i gliną, gdzie następowało zwęglanie drewna pod wpływem zaledwie tlącego się ognia.

Wola

Nazwa wielu wsi lokowanych niegdyś na prawie czynszowym (niemieckim), pochodzi od wolnizny od świadczeń na rzecz pana gruntowego w początkowej fazie zagospodarowywania się osadników. Owa wolnizna (czyli wola) wynosiła do 20 lat i czas jej trwania był uzależniony od okoliczności: czy lokacji wsi dokonywano na tzw. surowym korzeniu (co oznaczało, że powstawała od początku, zaczynając zwykle od karczunku lasu), czy też istniejąca już osada była przenoszona na prawo czynszowe, a więc przechodziła tylko przez fazę komasacji gruntów, a jeśli karczunku pól - to na mniejszą skalę. Niektóre wioski cieszyły się zatem przez wiele lat pełną wolnością od robocizn, danin, dziesięcin, podatków, czyli istniały na woli, co oznaczało, że ich mieszkańcy korzystali z ulgi od świadczeń. Odbiło się to w nazewnictwie tych osad, zwanych Wole, Lgoty, Ligoty (w języku czeskim Lhoty - ulżenie, ulga).

Woźnicy

Ludność służebna, której obowiązkiem, wynikającym z prawa książęcego, było wytwarzanie wozów. Istnienie jej poświadczają źródła czeskie, natomiast na ziemiach polskich - nazwy miejscowe typu Woźniki.

Zagrodnicy

Kategoria ludności wieśniaczej, położonej niżej pod względem ekonomicznym i społecznym  od kmiecia, natomiast wyżej od chałupnika  i komornika.  Odnotowani w źródłach XIII wieku jako ludność niepełnorolna, uposażona zwykle 5-6 morgami, położonego za rolami kmiecymi gruntu ornego. Był to areał niewystarczający do utrzymania rodziny, dlatego najmowali się do pracy w pańskich oraz sołtysich gospodarstwach folwarcznych, a także w gospodarstwach kmiecych, zajmując się również różnego rodzaju rękodziełami. W okresie gospodarki czynszowej liczba zagrodników była niska, podniosła się natomiast w czasach rozwoju folwarku pańszczyźnianego, stając się z czasem najliczniejszą warstwą ludności wiejskiej.

Zasadźca (lokator)

W średniowieczu centralna postać w procesie lokacji wsi i miast na prawie czynszowym (niemieckim). To on dokonywał lokacji osad na zlecenie właściciela gruntu - w zamian za sołectwo (gdy osadzał wieś) lub wójtostwo (gdy zakładał miasto). Potrzebne do tych działań były nie tylko kwalifikacje osadnicze (wybór miejsca na osiedle, pomierzenie i wytyczenie działek budowlanych, pól i ogrodów, a w miastach rynku i ulic), lecz także niemałe zdolności organizacyjne (ściągnięcie osadników i zorganizowanie społeczności wiejskiej lub miejskiej), a przede wszystkim zasobność finasowa, gdyż zabiegi lokacyjne były ogromnie kosztowne. Zasadźca ponosił bowiem główne ryzyko strat w przypadku lokacji nieudanej. Dlatego lokacji dokonywali ludzie zamożni, starając się przy tym obarczać właścicieli feudalnych przynajmniej częścią ponoszonych kosztów. Zasadźcy rekrutowali się zatem spośród zamożnego mieszczaństwa, czasami przeprowadzali lokacje przedstawiciele rycerstwa, a nawet bogatsi i obrotniejsi kmiecie, przy czym zarówno w drugim, jak też trzecim przypadku wchodziły w grę przeważnie lokacje osad wiejskich. Tworzono też spółki zasadźców, np. Bochnię lokowali w 1253 roku trzej mieszczanie śląscy, podobnie jak w 1257 roku Kraków. W wiekszości jednak lokacji miejskich udział brał jeden zasadźca.

Żerdnicy

Ludność służebna zajmująca się podczas przejazdów księcia rozstawianiem namiotów, a zapewne też organizowaniem pobytu panującego. Poświadczają ją  dokumenty z XIII wieku, a także nazwy miejscowe typu Żerdnicy.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000