​Liga Polska - pierwsza organizacja polityczna ponad zaborami

Utworzenie Skarbu Narodowego nie rozwiązywało wszystkich spraw organizacyjnych ruchu niepodległościowego. W dalszym ciągu brak było organizacji politycznej o ponadzaborowym zasięgu. W sierpniu 1887 roku z inicjatywy Michalskiego w pobliżu Zurychu spotkali się oprócz gospodarza Aleksander Hirszberg - kustosz Biblioteki Ossolińskich we Lwowie, Maksymilian Hertl i Zygmunt Miłkowski. Zebrani podjęli decyzję o powołaniu organizacji politycznej pod nazwą Liga Polska.

W utworzonej jednocześnie władzy Ligi, zwanej Centralizacją, znaleźli się trzej założyciele organizacji: Miłkowski,  któremu  przypadła redakcja "Wolnego Słowa Polskiego", głównego organu prasowego; Michalski - główny sponsor wszelkich poczynań organizacyjnych i Hertl, któremu powierzono prowadzenie spraw administracyjnych.

Manifestem programowym organizacji stała się Ustawa   Ligi   Polskiej,  zredagowana w głównej mierze przez Miłkowskiego, "przysposobienie i skupienie sił narodowych celem odzyskania niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych na podstawie federacyjnej i z uwzględnieniem różnic narodowościowych, nie spuszczając z oka i tych części dawnej Rzeczypospolitej, co wcześniej od niej odpadły. Bazując na własnych siłach i możliwościach należało przygotować wszelkie środki do czynnego wystąpienia narodowego w chwili stosownej".

Spora część "Ustawy" poświęcona była sprawom wojskowym, tj. akcji wywiadowczej, dotyczącej rozlokowania wojsk zaborczych,  fortyfikacji i wszelkich tajemnic wojennych. Jednym z aspektów tej działalności miało być nawiązanie kontaktów z Polakami w armiach obcych i opracowanie listy osób do specjalnych poruczeń. Nie pominięto także problemów społecznych: "Mając przede wszystkim na widoku działalność rewolucyjną, Centralizacja nie omieszka jednak używać swych wpływów na popieranie oświaty ludu, dobrobytu klas wydziedziczonych i w ogóle rozwoju sił narodowych pod względem społecznym i ekonomicznym".

Liga Polska, była w założeniach jej twórców, organizacją ponadzaborową, reprezentującą ruch wszechpolski. Szybko przystąpiono do tworzenia jej struktur w kraju. Misję tę powierzono Zygmuntowi Balickiemu, który - z polecenia Miłkowskiego - działał na  terenie  Galicji  już  od  początku roku, a później także i w Warszawie. Prowadząc początkowo agitację głównie w kręgach młodzieży uniwersyteckiej, doprowadził do zwołania w Krakowie w styczniu 1887 roku zjazdu przedstawicieli młodzieży z Warszawy, Puław, Lwowa i Krakowa, na którym powołano Związek Młodzieży Polskiej, zwany potocznie "Zet"-em.

Pomimo usilnych zabiegów Balickiego rozwój kadrowy organizacji przebiegał powoli. Pomimo że działała w 5 grupach (warszawska, puławska, petersburska, kijowska i odesska), w 1888 roku skupiała niespełna 100 działaczy. Także tworzenie struktur Ligi Polskiej napotykało na liczne trudności. Praktycznie poza obszarem oddziaływań organizacyjnych pozostawał zabór pruski, gdzie nie udało się znaleźć żadnego punktu zaczepienia. Natomiast galicyjski "komitet centralny", aczkolwiek złożony z ludzi, zajmujących wpływowe stanowiska, zawiódł oczekiwania i żadnej określonej działalności nie rozwinął.

W tej sytuacji działacze Ligi stanęli przed koniecznością zwrócenia się do warstw najszerszych, niezależnie od ich orientacji politycznych i społecznych, a więc zmiany programu. Z tych powodów zaledwie w rok po ogłoszeniu "Ustawy Ligi Polskiej" ukazała się jej nowa wersja. Usunięto z niej wszystkie wzmianki o niepodległej Polsce w  granicach przedrozbiorowych i walce zbrojnej. W tym miejscu znalazło się stwierdzenie o skupieniu wszystkich sił narodowych "dla skutecznej obrony praw całej narodowości polskiej i stworzenia warunków wszechstronnego politycznego i społecznego jej rozwoju". Zwroty mówiące o przygotowaniach do zbrojnej akcji zastąpiono zaleceniem, że "Centralizacja winna obmyślać wszelkie środki dla przygotowania obrony czynnej praw narodowych". Usunięto także passusy mówiące o akcji wywiadowczej, jak również o przygotowaniu organizacji administracyjnej i wojskowej.

Wobec trwającej nadal obojętności społeczeństwa polskiego na hasła rzucane przez Ligę Polską, jej przywódcy zdecydowali się na podjęcie środków silniejszych od propagandy słowem. Przy zachowaniu  tajności   struktur organizacyjnych w 1891 roku doszło do jawnych wystąpień patriotycznych związanych z setną rocznicą Konstytucji 3 Maja w Warszawie. Akcja miała jednak ograniczony zasięg i wzięło w niej udział ok. 100 manifestantów, których rozproszyła policja. Aresztowano 32 osoby, z których większość zaraz zwolniono.

Jesienią tego roku wydane zostały dwie odezwy nawołujące do obchodzenia żałoby narodowej przez cały 1892 roku, w związku z setną rocznicą drugiego rozbioru Polski. Rok 1894 był okazją do zorganizowania manifestacji rocznicowych związanych z insurekcją. Odwet ze strony policji był natychmiastowy. Aresztowano 239 osób, do więzienia trafiła niemal cała redakcja "Głosu" oraz kilku działaczy partii socjalistycznych. Represje przyczyniły się do rozbicia "Zetu" i przyspieszyły kryzys Ligi Polskiej, od 1893 roku działającej pod nazwą Liga Narodowa.

------

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999